ทุติยชฺฌานกถา

[79] อิมาสุ ปน ปญฺจสุ วสีสุ จิณฺณวสินา ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘อยํ สมาปตฺติ อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกา, วิตกฺกวิจารานํ โอฬาริกตฺตา องฺคทุพฺพลา’’ติ จ ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต มนสิกตฺวา ปฐมชฺฌาเน นิกนฺติํ ปริยาทาย ทุติยาธิคมาย โยโค กาตพฺโพฯ อถสฺส ยทา ปฐมชฺฌานา วุฏฺฐาย สตสฺส สมฺปชานสฺส ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขโต วิตกฺกวิจารา โอฬาริกโต อุปฏฺฐหนฺติ, ปีติสุขญฺเจว จิตฺเตกคฺคตา จ สนฺตโต อุปฏฺฐาติ, ตทาสฺส โอฬาริกงฺคํ ปหานาย สนฺตองฺคปฏิลาภาย จ ตเทว นิมิตฺตํ ‘‘ปถวี ปถวี’’ติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ‘‘อิทานิ ทุติยชฺฌานํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ตเทว ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตโต ตสฺมิํเยวารมฺมเณ จตฺตาริ ปญฺจ วา ชวนานิ ชวนฺติ, เยสมวสาเน เอกํ รูปาวจรํ ทุติยชฺฌานิกํฯ เสสานิ วุตฺตปฺปการาเนว กามาวจรานีติฯ

เอตฺตาวตา เจส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอวมเนน ทฺวงฺควิปฺปหีนํ ติวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ทุติยํ ฌานํ อธิคตํ โหติ ปถวีกสิณํฯ

[80] ตตฺถ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติฯ อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย, อญฺเญ อิธฯ โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตมธิปฺเปตํฯ วิภงฺเค ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺต’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ยสฺมา จ นิยกชฺฌตฺตมธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธาฯ สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํฯ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจตโส สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปุริมสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธิํ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺรายมตฺถโยชนา, เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถฯ เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติฯ วิตกฺกวิจารวิรหโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อถ วา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ